Budownictwo, lokacje miast i wsi
Początki budownictwa w tej części Pomorza obejmują okres od VIII do XII w. Ponieważ były to głównie grodziska, do dzisiejszych czasów zachowały się z nich jedynie relikty w postaci pagórków (tradycyjnie pagórek, na którym stoi kościół św. Ottona w Słupsku uznaje się za pozostałość grodu) lub fragmentów wałów. Inne ślady dostępne są jedynie w efekcie badań archeologicznych. Podkreślić należy w tym miejscu, że jest to region o niewielkiej liczbie miast, z czego tylko kilka sięga swą historią w głębokie średniowiecze. Przyczyny takiego stanu tkwią w peryferyjnym położeniu tego obszaru, z dala od głównych szlaków handlowych wiodących ze wschodu na zachód i z południa na północ, gęstym zalesieniu, nieurodzajnej ziemi, a także w burzliwych dziejach tej części Pomorza, która stabilizacją cieszyć się mogła dopiero w XVIII w.
Miejscową architekturę charakteryzuje zatem niewielka, w porównaniu z terenami na zachód od Słupska, liczba zabytków. Te, które mimo wszystko dotrwały do naszych czasów, noszą wszelkie znamiona sztuki prowincjonalnej oraz ślady zniszczeń i wielokrotnych przebudów.
Większość miast powstałych na miejscu dawnych osad słowiańskich i grodów, lokowana była na prawie niemieckim na przełomie XIII i XIV w. Największe miasto omawianego regionu – Słupsk, otrzymało przywilej lokacyjny na prawie lubeckim w 1310 r., jednakże już znacznie wcześniej istniał tu gród i osada. Obie historyczne fazy (przed- i polokacyjną) można zauważyć w planie miasta. Część prawobrzeżna, powstała na terenie dawnej wsi, ma nieregularny układ ulic, a część lewobrzeżna, lokowana na prawie niemieckim, charakteryzuje się regularną siatką ulic z prostokątnym rynkiem pośrodku. Podobny plan ma m.in. Puck (lokowany na prawie chełmińskim w 1384 r.) oraz Lębork (lokacja w 1341 r.). Regularność siatki ulic zakłócało czasem włączenie w obręb nowego miasta istniejącego wcześniej grodu lub osady. Jedynie miasta zakładane na tzw. surowym korzeniu (na terenie pozbawionym wcześniejszego osadnictwa) charakteryzuje niezakłócony układ ulic, tak jak to ma miejsce w, założonym w 1643 r., Wejherowie. Jednakże Wejherowo fundowane przez Jakuba Wejhera powstawało w zupełnie innych warunkach. Pozbawione ograniczeń w postaci murów obronnych, mogło bez przeszkód rozwijać się w kierunkach wytyczonych rozchodzącymi się z rynku ulicami.
Tak zwane prawo niemieckie było zespołem aktów określających prawa, obowiązki i zakres władzy mieszczan. Prawo to wraz z przywilejem lokacyjnym, będącym rodzajem umowy pomiędzy właścicielem terenu a zasadźcą, określającym nadania terytorialne (np. wielkość działek), sprawy handlowe (cła, targi) i podatki, stanowiło podstawę zakładania i istnienia miast. Stosowane na Pomorzu prawo lubeckie (Hel w 1266 r., cały półwysep w 1378 r.) z jego lokalną modyfikacją – prawem chełmińskim (Puck w 1384 r.), gwarantowało mieszczanom dużą niezależność od władzy zwierzchniej (m.in. własne sądy, ustawodawstwo), której wyrazem był ratusz z górującą nad miastem wieżą będącą symbolem władzy.
Również w planach wsi wyróżnić można kilka typów wiążących się z układem zabudowy. Najczęściej występującą wsią, o najprostszym zarazem układzie, jest „ulicówka”, której zabudowania znajdują się po jednej (czasem po dwóch) stronie ulicy (Objazda, Tyłowo). W „okolnicy”, uchodzącej za typ dawnej wsi słowiańskiej, budynki rozmieszczone są na planie kolistym lub podkowy wokół wewnętrznego placu lub stawu. Pogranicze kultur słowiańskiej i germańskiej obfitowało we wsie w typie „owalnicy” z zabudowaniami tworzącymi układ wrzeciona.
Najnowsze komentarze